Сахалыы ыйдар ааттара

Dating > Сахалыы ыйдар ааттара

Download links: → Сахалыы ыйдар ааттара → Сахалыы ыйдар ааттара

Аралдьыйа сатыыбын, Ааһан-араҕан биэрбэтэ. Сирийэн аахтахха, бу олоҥхо саҥардыы этэ-сиинэ эрдийэн, тыла-өһө чочуллан эрэрэ биллэ-көстө сылдьар уонна билиҥҥи олоҥхолор сайдыыларыгар бигэ тирэх буолбут биир бастакы олоҥхо буолар, онно ханнык да саарбахтааһын суох. Дуйа, кырааската өлбөөрөн Туттуллубат тыл тута өлөр.

Кэнэҕэс, хаһан эрэ, наада буолар кэмигэр, ол өйдөбүллэр ис хоһооннорун биһиги ким эрэ уоһугар түһэриэхпит, диэн буолбут. Оттон санаа-оноо диэн ис турукпутун көрдөрөр, ыарахан кэммитигэр туттуллар тылбыт этэ буоллаҕа дии. Холобур, аҕыйах сыллааҕыта сурукка ноуука диэни киллэрэ сатааһын баара. Өксөкүлээх улуу дьаалы ойууна эмиэ, билиитинэн билгэлээтэххэ, сырыытынан сылыктаатахха, оччолорго нууччалыы тылынан тахсар кинигэни аахпалаабыт буолан буолуо, «Биһиги диэки бэрэһэлиэннээн иһэллэр» диэн этиини, сахатыттаҕым аатыран, «Биһиги диэки көһөн иһэллэр» диэн этиинэн саамай сөпкө солбуйбатах, ол курдук манна көннөрү «көс дьон» диэн өйдөбүл оччотооҕу Столыпин икки мөлүйүөннээх «переселенцы» диэн өйдөбүлүн дириҥ политическай ис хоһоонун толору кыайан көрдөрбөт этэ 14. Сахатыппыт тылбытын, тугун-ханныгын таайа сатыы олорбокко, тута билэрбит уонна кини суолтатын чуолкайдык өйдүүрбүт туһугар.

Биһиги сахарал билиибитин ытык ааттарын сир аатыгар, нэһилиэк аатыгар, дьон ааттарыгар, аҕа ууһун ааттарыгар, өрүстэр, үрэхтэр, хайалар, түбэлэр ааттарыгар күн аайы ааттаан туһана сылдьаллар. Тахсыбыт бадарааны кытары бодьуустаһаллар. Атын өттүттэн ама өйгө соччо-бачча киирбэттик тылы туттуулар, этиилэр үгэстийэн хаалбыттара баар буолар.

Саха тылын туһунан санаалар - Аны туран, ол булумньуларын бэйэлэрэ эрэ буолбакка, эмиэ кинилэр курдук тура-тура саҥаны айа сатааччылар «халыҥ аармыйалара» харса суох хатылаа да хатылаа буоланнар, ол тылы олус туттуллар тыл курдук көрдөрөн таһаарбыттара эрэ баар буолар.

Семен Андреевич баара - суоҕа күн сиригэр 32 эрэ сыл олорбута. Ол эрээри оччотооҕу саха бастакы үөрэхтээх эдэр ыччата төрөөбүт норуотугар үөрэх хайаан да наадалааҕын өйдөөн, ону олоххо киллэриигэ ис сүрэхтэн дьулуһан үлэлээбитин курдук Новгородов кылгас олоҕун эмиэ онноанаабыта. Кини 1892 сыллаахха олунньу 13 күнүгэр Чурапчы улууһугар, Болтоҥо нэһилиэгэр 10 оҕолоох ыалга 6-с оҕонон күн сирин көрбүтэ. Бастакы учууталынан 1902 сыллаахха үөрэппит Андрей Винокуров буолар. Уонча оҕону мунньан чааһынай үөрэппит. Сэмэн киниэхэ сылтан ордук курдук үөрэнэн баран ахсааны ааҕар, суруйар, нууччалыыттан кыратык тылбаастыыр буолар. Иван Трофимович Цыценко диэн судаарыскай киһитигэр үөрэнэр. Киниэхэ реальнай училищеҕа киирэргэ үчүгэй билиини ылар, кэлин бэйэтэ да итинник диэн ахтар эбит. Оччотооҕу училище 7 сыл үөрэтэн орто үөрэх аатын биэрэр эбит. Уонна училищены бүтэрбиттэр эрэ үрдүк үөрэххэ үөрэнэр кыахтаахтар этэ. Кылгастык Якутскай уокуругар Еловскай дьаамҥа начальнай оскуолаҕа, онтон Бүлүүгэ 4 кылаастаах училищеҕа учууталлыыр. Онно үјлэлии сылдьан Петербург куоракка баран үөрэнэр, оччолорго сүрдээх хорсун санааны ылынар. Үөрэнэ барарыгар кыһыннаах сайын бэлэмнэнэр, самоучка, гимназия программаларын үөрэтэр, хамнаһыттан уурунан 140 солкуобайы мунньунар уонна 1913 с. Новгородов Саха сирин аатыттан кыттар. Саха оскуолаларын, оєолорун саха тылынан үөрэтэргэ, сахалыы учебниктары бэчээттииргэ үбүнэн көмөлөһөргө тыл этэр. Мунньах 2 пууннаах резолюция ылынар: 1. Саха үөрэнээччитин төрөөбүт тылынан үөрэтии. Инникитин научнай ньымалары уонна холобурдары туттар саха национальнай оскуолатын тиибин үөскэтэргэ дьулуһуу. Саха норуотун үөрэҕириитигэр саха интеллигенцията улахан оруоллааҕын бэлиэтээн этэр. Ол сыл биир улахан үлэтинэн Пекарскай тылдьытыгар рецензия бэчээттэтиитэ буолар. Кини төрөөбүт тыла син атын омук тылларын курдук, үөрэҕэ да суох буоллар бүтүн норуот кэпсэтэр, туттар тыла буоларын дакаастыыр. Революция иннинэ национальнай баттабыл-атаҕастабыл улахан этэ. Онон оччотооҕу кэмҥэ күүстээх санаалаах, оҥорор дьыалаҕа бигэ эрэллээх буолан төрүт тыл иһин охсуспут хорсун киһи буолар. Ол иннинэ өссө 19 үйэ саҕаламмытын кэннэ араас аҕабыыттар таҥара үөрэҕин тарҕатаары алфавит оноро сылдьыбыттара. Ол эрээри туох да научнайа суох оҥоһуллубут буолан, үөрэҕэ суох норуот билбэккэ да, көрбөккө да хаалбыта. Саха тылын аан-бастаан научнайдык үөрэппит О. Ол эмиэ киэҥник тарҕаммакка сүппүтэ. Ястремскай, Пекарскай, Ионов оҥорон көрбүттэрэ да олоххо сатаан киллэрбэтэхтэрэ. Онтон Новгородов оҥорбут алфавита кэмэ да кэлбитэ эбитэ буолуо, уонна биир үксүн үөрэҕэ суох киһи дэбигис өйдүүрүнэн сахалыы урукку алфавиттардааҕар быдан ордук этэ. Алфавит итэҕэстэрэ улахан буукубалар уонна сурук бэлиэлэрэ суохтара буолар. Бу алфавиты 1929 сыллаахха диэри 13 сыл туттубуттар. Онон бу аан-бастаан киэҥник туттуллубут, биһирэммит алфавит буолбута. Орджоникидзе тэрийиилэринэн уобалас соҕурууҥу үс уокуругун сахаларын уонна нуучча бааһынайдарын съеһэ буолар. Ити съезкэ Новгородов саҥа оҥорбут алфавитын туһунан дакылаат ааҕар. Ол алфавитынан сахалыы букубаар таһааттарарга съезд уураах ылынар. Букубаар бэчээттэниэхтээҕин учууталлар съезтэрэ эмиэ биһириир. Ол кэмҥэ букубаары таһаарар чэпчэки дьыала буолбатах этэ, утарсааччылар да бааллара. Ол быыһыгар үјтүө да санаалаахтар көстөллөрө. Үгүс үјйэлэр тухары үөрэҕэ суох буолан хараҥаҕа тэпсиллибит кыра норуоту төрөөбүт тылынан үөрэтэргэ аналлаах аан-бастакы сурук- бичик этэ. Саҥа букубаарынан оҕону үөрэтии саҕаламмытынан барбыта. Саха тыла Иркутскайдааєы университекка үөрэтиллэр биир дьоллоох тылларга киирбэтэҕиттэн хомойор уонна ити университекка саха тылын үөрэтэр кафедраны арыйарга дакаастыыр. Кини ити баҕата Сэбиэскэй былаас эрэ кэмигэр олоххо киирэр дьылҕаламмыта. Лингвист саха тыла хантан төрүттээҕин, бэрт былыргыта тюрскай уо. Саха омук төһө да суруга-бичигэ суоҕун иһин бэйэтин тылын-өһүн үгүс үйэлэр усталарыгар байытан, сайыннаран испитин этэр. Онон кини төрөөбүт тыла бигэтин, тулуйумтуотун, сүтэн-өһөн биэрбэтин, саха төрөөбүт тылын научнайдык үөрэтэр, чинчийэр, инники өттүгэр атын омуктар тылларын кытта тэҥник тутан сайыннарар наадатын туһунан дьоһуннаах научнай түмүктэри оҥорор. Эмиэ ити сыл Якутскайга национальнай народнай дьиэни тутарга үбүнэн, өйүнэн-санаанан көмөлөһөргө ыҥырыы сурук таһаарар, манан олохтоон нэһилиэнньэҕэ культураны, үөрэҕи тарҕатар тэрилтэни үөскэтиэн, баҕарбыта - ол санаата табыллыбатаҕа. Новгородов бэрэссэдээтэллээх хамыыһыйа үлэлиир. Учебниктары бэлэмнээһин туох-баар хара үјлэтин Новгородов оҥорбута. Новгородов транскрипциятынан саха тылын үөрэтэр кылгас болдьохтоох курсу аһарга уураах таһаарбыта. Новгородов ити кууруска саха тылын суругун-бичигин туһунан лекция аахпыта. Нэһилиэнньэ ортотугар история боппуруоһугар эмиэ лекция ааҕара. Сэмэн атын дьоннору кытта холбоһон оҥорбут букубаара дьэ бэчээттэнэн тахсыбыта. Саха сиригэр кудьтурнай революция ыытыллыытыгар Новгородов оруола улаханын Е. Бастаан революция будулҕаныгар түбэһэн кэнники төрөөбүт норуотун үөрэхтиир, сайыннарар иһин үгүс үлэлэргэ туох баар күүһүн, бириэмэтин ууран университекка көтүтэ-көтүтэ үөрэммитэ. Унивеситекка тиһэх экзаменын 1923 с. Ол бүтэрэн баран кини Илиҥҥи тыыннаах тыллары үөрэтэр Институкка киирэн монгол тылын дириҥник үөрэтэргэ быһаарынар. Уонна университет общественнай наукаларга факультетын иһинээєи арҕааҥы уонна илиҥҥи норуоттар литератураларын уонна тылларын историятын тэҥнээн үөрэтэр научнай-чинчийэр институкка научнай үлэһитинэн ананар. Новогородов лингвист быһыытынан саха тыла тюрскай уонна монгольскай тылларга сыһыанын, миэстэтин быһаарага өр кэмҥэ үлэлиир. Кини монгол уонна саха тылларын тэҥнэбиллэрин 3000 тахса карточкаҕа тиһэн оҥорбутун, кэнники саха тылын грамматикатын онорорго туһаммыттара.